مهروتابلت:

مُهرها، وسائل شناسائی روزگار کُهن

شمه‌ای از تاریخچه مهر در ایران- نقوش مهرها و کنده‌کاریها- علت بوجود آمدن مهر

گفتگو با خانم دکتر ملک‌زاده بیانی

از جمله آثاری که سهم بارزی در شناسایی بسیاری از مسایل گوناگون از ادوار گذشته و کهن را دارد و تحقیق و بررسی در آنها میتواند باب‌گشای بسیاری از مجهولات بازمانده روزگاران دیرین باشد، مهرها و آثار کنده‌کاری شده است.

از جهتی کنده‌کاری را شاید بتوان اولین اثر هنری انسان بدوی دانست که بوسیله آن تلاش نموده تا خواسته‌های مادی و ظاهری، امیال و محسوسات روحی و فکری خود را منعکس سازد.

انسان پیش از تاریخ درحدود هزاره ششم پیش از میلاد و اوایل هزاره پنجم از پناهگاههای سنگی و غارها دست کشید و سکونت در دشت را آغاز کرد. با پیشرفت تمدن انقلابات مدنی از قبیل: خانه‌سازی، اهلی کردن حیوانات، فعالیت‌های کشاورزی، صنعت سفالسازی، کوزه‌گری، تهیه دوکهای سنگی و گلی برای نخ‌ریسی و پارچه‌بافی و ساختن ابزارهای مختلف حتی لوازم زینتی و آرایش از انواع سنگ‌ها و مهرها ارتباط بین اقوام و ملت‌ها بیشتر شد. و در نتیجه معاملات و تجارب توسعه پیدا کرد. در همین زمان بود که حس زیبائی‌شناسی بشر را بر آن داشت که به قطعات استخوان و ابزار دیگری چون سوزن و درفش و نیزه و غیره کنده‌کاری کنند و هم دراین زمان بود که بر روی خشت‌های گلی که تأثیرپذیر بودند نقوشی قرار دادند که از اثر آن نقوش مالکیت افرادی که خست‌زده بودند معلوم میشد. بدین ترتیب اولین اثر مهر که تشخیص مالکیت بوسیله آن اعلام میشد ایجاد گردید.

با پیدایش مهر در هزارة چهارم پیش از میلاد مرحلة جدیدی در مناسبات تجاری و معاملات پدید آمد. مهمور کردن انواع کالاها و ظروف و کوزه‌ها و خمره‌ها علاوه بر ثبوت مالکیت نشانه امضای صاحب کالا را نیز داشته است. لذا دراین قبیل دادوستدها که پایه و اساس شناسایی صاحب کالا بوده است صحت کالا بنا بر وجود مهر سازنده یا فروشنده مورد قبول واقع میشده است و مهر در امور تجاری و اقتصادی و مالی موجب تسهیلات بیشماری گردیده است.  

فرامین و اسناد مالی و اداری نیز به این ترتیب مهر میشد و به نقاط دور و نزدیک فرستاده میشد. چنانکه در کاوشهای شوش تعداد زیادی از این آثار بدست آمده است که در موزة ایران باستان موجود است. همینطور تعداد زیادی آثار مهر از دورة ساسانی از گرگان و تپه‌های تاریخی خوزستان و تخت ابونصر بدست آمده است.

تاریخچه و نقوش مُهرها

نقش مهرها در ادوار متفاوت گونه‌گون بوده است. اولین نقش‌ها، نشانة کاملی از هنر، آداب، رسوم، وضع زندگی، معتقدات و اندیشه مردمان آنروزگار بوده است. با تحقیق و بررسی دراین آثار می توان به بسیاری از مایلی که برای شناسایی تمدن اقوامو ملل و تقویم تاریخ آنها ضروریست دسترسی یافت.

جنس ابتدایی‌ترین مهرها از گل پخته، سنگ گچ، سنگ آهن، مرمر و سپس از سنگهای مختلف دیگر میباشد که اکثر بشکل مکعب یا دگمه‌ای است که بر سطح آنها کنده‌کاری شده است گرچه در مهرهای استوانه‌ای شکل بدنة آنها منقوش است. بر مهرهای کهن هزارة چهارم پیش از میلاد بیشتر نقوش از خطوط هندسی و حیوانات تشکیل یافته است. از هزارة سوم ببعد صحنه‌های متنوع از مبارزة‌قهرمانان افسانه‌ای چون گیل گمش و انکیدو و نیز مبارزة حیوانات عجیب و غریب دیده می‌شود.

از اواسط هزارة سوم تا اواخر هزارة دوم صحنه‌های متنوعی که از طبیعت الهام گرفته شده و در ضمن عقاید و خرافات مذهبی نیز در آن راه یافته، بر روی مهرها نقل است. مانند: درخت مقدس که مظهر زندگیست و گاهی با تزیینات دیگری چون بز کوهی یا گاومیش که در کنار درخت حک شده‌اند، همراه است (بز کوهی مظهر فراوانی و نشانة روییدنی‌هاست.) بر نوعی دیگر از مهرهای این زمان، شخصی شاخة درختی را بدست دارد که آنهم نمونه‌‌ای از درخت مظهر زندگیست.

در صحنه‌های مختلفی که از خدایان است افراد و معتقدان که بسوی او روی آورده‌اند با هدایا و نذور دیده میشوند. در زمینة‌مهر انواع مظاهرطبیعت که بستگی به موضوع نقشه دارد از قبیل: هلال ماه، ستاره- که مظهر آسمان و خورشید میباشد- کوزه آب که مظهر خدای بزرگ است (=گوزه‌گر بزرگ) میز هدایا، گرز، ماهی مقدس، دو شاخة دندانه‌دار (= علامت صاعقه) و بسیاری از نشانه‌های دیگر که هر یک نمونه‌ای از معتقدات و توجه صاحب مهر و پیوستگی او به این مسایل میباشد نقش شده است.

ضمناً بایستی توجه داشت که صاحبان اغلب این مهرها آنها را مانند طلسمی برای حفاظت خود از شر ارواح پلید و دفع آفات و خطرات و مصائب- که هنوز اثر آن در نظر قربانی‌ها برای بچه‌ها متداول است- بکار میبردند.

مهرهای استوانه‌ای شکل بسیار جالب توجهی با نقش شمش (خدای خورشید و عدالت) موجود است که از شانه‌های شمش که مردیست بروی تخت نشسته، شعله‌هایی ساطع است. یا خدای مار که مظهر آبهای زیرزمینی میباشد که نیمی از بدن او بشکل انسان و نیم دیگر مار است.

در بسیاری از مهرهای استوانه‌ای شکل وضع زندگی مردم و پاره‌ای از صنایع آن نشان داده شده است، مانند: صحنه‌های شکار، گله‌داری، کوزه‌گری، بافندگی، پختن نان، یا شخم زدن زمین و نیز آثار ساختمانی معابد یا آغل برای چهارپایان و سیلو برای حفاظت و نگهداری غله و بسیاری از مسایل دیگر.

در دورة کاسی‌ها صحنه‌های مهر ساده‌تر و اغلب آنها دارای نوشته میباشند. اغلب این نوشته‌ها متضمن دعا و اوراد است. از دورة هخامنشی ببعد برای تهیه مهر از سنگهای قیمتی نیز استفاده شده است. مانند انواع عقیق، سنگ یشم، لعل، سنگ لاجورد، یاقوت وسیم و زر.

در دورة هخامنشی بیشتر آثار منقوش بر روی مهرها صحنه‌هایی از شکارگاهها یا جدال با حیوانات و تصویر شاهان و بزرگان این دوره است.

بسیاری از این نقوش که جدال یا مبارزه یکی از بزرگان هخامنشی یا شاهزادگان و یا شهریاران آن عصر را با شیریا گراز و یا یکی دیگر از حیوانات نشان میدهد شبیه به نقوش کنده‌کاری شده در کاخ‌های تخت جمشید میباشد. گاهی علاوه براین نقوش بین دو تن از بزرگان آتشدان مقدس قرار گرفته است و در برخی از آنها نیم‌تنة اهورمزدا در بالای صحنه بچشم میخورد.

یکی از مهمترین مهرهایی که از این دوران دردست است مهر معروف داریوش میباشد که اینک در موزة‌بریتانیا قرار دارد. بر روی این مهر استوانه‌ای شکل داریوش شاهنشاه هخامنشی که تاج برسر دارد در داخل گردونه ایستاده است. این گردونه که بوسیله دو اسب کشیده می‌شود توسط گردونه‌ران هدایت می‌شود. داریوش درحالی که با قدرت تمام دراین گردونه ایستاده و کمانی بدست دارد تیری بسوی شیر قوی هیکل که درحال حمله میباشد رها کرده است. در بالای این مجلس، نیم تنة اهورمزدا منقوش است. در قسمت پائین همین مهر زیرپای اسب‌ها، لاشة یک شیرافتاده و درپشت گردونه درخت خرما واقع است و نام داریوش به خط میخی، پارسی، بابلی و ایلامی نقل گردیده است.

از دورة‌اشکانی نیز تعدادی مهر بدست آمده که بیشتر تصویر بزرگان بصورت تمام قد یا نیم‌تنه و یا نقوش حیوان است.

مُهرهای قیمتی و زیبای ساسانی

در دورة ساسانی که جنس مهرها از بهترین سنگهای قیمتی است دیگر مهر بصورت استوانه‌ای شکل نیست و اغلب مهرها نیم‌کره یا بیضی شکل میباشند که تصاویر و مطالب در طرف مسطح آنها نقل گردیده است. بر مهرهای ساسانی نقوش بسیاری مشاهده میشود که بیشتر نقش حیواناتی چون: شتر، گاو، گوزن و اسب و اقسام: پرندگان و نیز ماهی و عقرب و گاهی حیوانات افسانه‌ای مثل: گاو و اسب بالدار و گوزن بالدار و نیم‌تنة‌انسان، نیم تنة انسان بالدار و نیز شخص ایستاده یا سوار بر اسب میباشد، همچنین شعارهای ساسانی بصورمختلف، نقش خدای مهر و آناهیتا، آتشدان مقدس و با نوشته به خط پهلوی متضمن نام وعنوان صاحب مهر و یا نام شهر بر روی پاره‌ای مهرها کنده شده است که مربوط به امور رسمی و یا اداری است.

از این دوره می‌توانیم به مهر بسیار زیبائی از بهرام چهارم اشاره کنیم که اینک در موزه بریتانیا وجود دارد. بر این مهر شاهنشاه ساسانی در حالیکه ایستاده است با نیزة بلندی که در دست دارد بسر دشمن میزند. در این مهر کوچک تمام تجملات و نشانه‌های ظاهری از قبیل: تاج و لباس و زینت‌آلات شاهنشاه با قدرت تمام حکاکی شده است.

دیگر مهر انگشتری با نقش قباد اول است که در گنجینة کتابخانة ملی پاریس محفوظ است. در این مهر تصویر نیم‌رخ قباد اول بطور کامل و دقیق با تاج و زیورآلات گوناگون نشان داده شده است. بدون تردید این نقش و تصویری است حقیقی از شهریار ساسانی و این ادعا تطبیق دارد با آنچه طبری در تاریخ بلعمی دربارة او گفته است:

«قباد سخت نیکوروی بود و هرکه او را بدیدی بدانست ملک‌زاده است.» همچنین باید به مهر ملکه (ساسانی) دنیک زن یزدگرد دوم اشاره کرد که مدتی در تیسفون به فرمانروایی پرداخت. در این مهر تصویر نیم‌تنة بسیار زیبای ملکة‌ساسانی مشاهده می‌شود که دارای چهره‌ای زیبا است که از خلال این زیبائی قدرت و اراده بخوبی نمایان است. چشمان ملکه دنیک زیبا، ابروان هلالی، یعنی کمی منحنی و چانه او برجسته بوده است. گیسوان انبوه او بافته شده بروی گونه‌ها و شانه و پشت‌سر ریخته است. ملکه دنیک تاج مدوری داشته که در بالای آن قسمتی از گیسوان آن بشکل گوئی قرار دارد که انتهای گوی با نواری بسته شده است و تاج وی دارای لبه‌ای است که با جواهرات تزیین یافته است. بر گوش او گوشواره آویزان است و گردن‌بندی نیز داشته است.   

مهر در دورة اسلامی

از ابتدای دورة اسلامی تا بامروز مهر نقش بسیار در زندگی فردی و اجتماعی و اداری و اقتصادی داشته و فرامین واسناد و نامه‌های رسمی با اثر مهر رسمیت پیدا کرده است. در حقیقت مهر دوران اسلامی مانند دورة پیش از اسلام نیز نشانگر یک سلسله آثار هنری از لحاظ خط و کتابت و تحول آن تا بامروز میباشد. در این دوره بیشتر بجای اشکال مختلف و نقوش نام ائمة اطهار یا آیه‌ای از قرآن کریم و یا نام و القاب شخصی بکار رفته است. از دورة صفویه ببعد گاهی نام صاحب مهر ضمن قطعه‌ای از شعر نقل گردیده است. درمجموعه‌های مختلف موزه‌های بزرگ دنیا از مهرهای بسیاری از دورانهای مختلف ایران نمونه‌های فراوان موجود است.

در موزة ایران باستان گنجینة بسیار غنی و کاملی از مهرها وجود دارد که بسیاری از آنها از کاوشهای علمی که در نقاط مختلف مملکت صورت گرفته بدست آمده است و مانند آثار و منابع مهمی که مربوط به تاریخ پرافتخار مملکت ماست حفاظت و نگهداری میشود.

مُهرها، آثار هنری

بی‌شک مهرهای ایران و کنده‌کاری‌های آن جزو آثار هنری ایران‌اند و نقوش قبرها بهترین نمودار اعتلا یا انحطاط هنری ادوار مختلف بشمار میآیند.

در دورة هخامنشی که یکی از ادوار فوق‌العاده مهم هنری و دورة‌اعتلا و سربلندی ایران از جهات مختلف میباشد مهرها نیز دارای همین مزایا و مشخصات هستند و جزو شاهکارهای هنری جهان بحساب می‌آیند. مهرهایی از دورة‌ساسانی بجای مانده که هریک بنوبة خود نمونة بارزی از اعتلای هنر، این دوران میباشد. بار دردست داشتن تعداد بیشماری از ظروف سیمین و زرین این دوره که صحنه‌های مختلف شکارگاه یا مجلس بزم و غیره بر آن نقل شده است و هریک از آنها درحد خود یک شاهکار دیدنی و جالب است می‌توان به هنر حکاکی و قدرت هنری حکاکان بزرگ در ایندوره پی‌برد.